„Ezi” – jedyny taki napastnik

5 lutego 20232 lutego 2023 Michał Zichlarz 1065 Views1.FC Kattowitz, Ernest Wilimowski, Ernst Otto Pradella, Gerard Wodarz, Kazimierz Górski, piłka nożna, Sepp Herberger, Stefan Żywotko, Teodor Wawoczny 14 min read

Nie było w dziejach polskiego futbolu takiego piłkarza jak Ernest Wilimowski.

Na początku czerwca tego roku minie 85 lat od słynnego meczu Brazylia – Polska na III piłkarskich MŚ we Francji, a konkretnie w Strasburgu. To spotkanie przeszło do historii nie tylko naszego futbolu. Jego bohaterem był ledwie 21-letni wtedy Ernest Wilimowski, który jako pierwszy zawodnik w finałach piłkarskiego Pucharu Świata aż cztery razy wpisał się na listę strzelców.

Przejście do Ruchu

Urodził się w Katowicach czy wtedy Kattowitz 23 czerwca 1916 roku jako Ernst Otto Pradella, ale to wiele lat później ustali znany i ceniony śląski autor wielu futbolowych publikacji Andrzej Gowarzewski. Nie jest znany jego ojciec. Najprawdopodobniej zginął na froncie I wojny światowej. Ernst, potem Ernest został w 1929 roku usynowiony przez Romana Wilimowskiego i zmienił nazwisko. Mama Pauline pochodziła z niemieckiej rodziny. I choć syn skończył prestiżowe, polskie gimnazjum przy ulicy Mickiewicza, to w piłkę kopał w niemieckim klubie 1.FC Kattowitz czy potem 1.FC Katowice, które o mały włos nie wygrały pierwszych ligowych rozgrywek w 1927 roku. Zdolny nastolatek, który nie tylko grał w piłkę, ale uprawiał też inne dyscypliny sportowe, jak to w międzywojniu było popularne, przykładowo Wacław Kuchar nie tylko był świetnym piłkarzem, ale też lekkoatletą i 22-krotnym mistrzem Polski w łyżwiarstwie szybkim; zwrócił na siebie uwagę innych.

Parol na młodziutkiego napastnika z Katowic szybko zagiął Ruch Chorzów. Na początku lat 30. rodząca się potęga polskiego futbolu. Żeby była wielka piłka, to potrzeba do tego pieniędzy. „Niebiescy” dostali się pod kuratelę Huty Batory, a swoje dokładał też śląski wojewoda Michał Grażyński. To nakładem sił wielu instytucji i osób powstał w Chorzowie w połowie lat 30. jeden z największych i najnowocześniejszych stadionów w Europie, o pojemności 40 tys. miejsc, z krytą trybuna. Dziś – patrząc na włodarzy miasta – zakrawa to na żart, ale tak wtedy było. Ruch w 1933 roku zdobywa swoje pierwsze mistrzostwo Polski, a na początku 1934 dołącza tam Wilimowski, na którego koledzy zaczynają wołać „Ezi”.

Prawdziwy łowca goli

Ma wtedy 17-lat, ale do drużyny klubowej i zresztą nie tylko do niej, wchodzi jak po swoje. W I lidze (czyli ekstraklasie) debiutuje 8 kwietnia 1934 roku w wyjazdowym meczu z Cracovią. Już tydzień później ma zadebiutować w reprezentacji Polski. Otrzymał powołanie na rewanżowy mecz eliminacji MŚ z Czechosłowacją w Pradze, ale nie zagrał tam i… nie pojechał, jak zresztą cała reprezentacja. W wyniku napiętych stosunków dyplomatycznych pomiędzy RP, a naszym południowym sąsiadem – ciągnący się spór o Zaolzie – wyjazd na spotkanie zablokował ówczesny wszechwładny minister spraw zagranicznych Józef Beck. Przegraliśmy walkowerem, a kto wie jak wszystko potoczyłoby się na stadionie Sparty Praga z młodym Wilimowskim w składzie? Choć nasz rywal to była wtedy potęga, na dodatek w październiku 1933 wygrali w Warszawie w pierwszym meczu 2:1.

„Ezi” pod koniec kwietnia 1934 roku strzelił swojego pierwszego gola w ekstraklasie w meczu z Wisłą Kraków (4:1). W narodowych barwach zadebiutował w maju w towarzyskiej potyczce z Danią będąc wtedy najmłodszym reprezentantem Polski. W chwili debiutu miał 17 lat i 332 dni.

W lidze tworzy wtedy niesamowity atak, z jednej strony jest Gerard Wodarz, w środku wysoki Teodor Peterek, a na lewej stronie on. Kiedy ksiądz pyta wtedy dzieci o trzech króli, jak się nazywali, to najmłodsi odpowiadają: „Wodarz – Peterek – Wilimowski”. Ci śląscy trzej królowie tworzą jeden z najlepszych, a chyba i najlepszy atak w historii naszej ligowej piłki. Ruch zdobywa kolejne tytuły mistrza kraju w 1934, 1935, 1936 i 1938 roku. W 1939 roku, zanim wybuchła wojna, też przewodził stawce. Chorzowianie wygrywają też za granicą pokonując m.in. Bayern Monachium na jego terenie 1:0 czy VfB Stuttgart 5:4 (hat trick Wilimowskiego)

„Ezi”? W 1934 roku zostaje królem strzelców ligowych rozgrywek z 33 bramkami na koncie. Jest 4 w plebiscycie „Przeglądu Sportowego” na najlepszego sportowca Polski tamtego roku. Ustępuje tyko znakomitym lekkoatletom, Stanisławie Walasiewiczównie, Jadwidze Wajs i Januszowi Kusocińskiemu.

Niemiecki magazyn „Kicker” po meczu Polska – Niemcy rozegranym 8 września 1934 roku i wygranym przez rywala w Warszawie 2:5 pisze o nim: „Ten 18-letni Górnoślązak w polskim ataku znowu rzucał się w oczy dzięki inteligentnym zagraniom. Ten chłopak już jest klasowym graczem. Pewny siebie, szybki, z odpowiednim rozpoznaniem pola gry i godnym zazdrości talentem dobrego piłkarza. Wspaniale i sprytnie drybluje, jest głową polskiego ataku”.

„Ezi” (drugi z prawej) zdobywa gola w finale Pucharu Niemiec w barwach TSV 1860 Monachium w wygranym 2:0 meczu z Schalke na stadionie w Berlinie. 15 listopada 1942. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Kazimierz Górski, wtedy nastolatek, tak napisze potem o nim w swojej biografii. „Z drzewa na stadionie Pogoni Lwów oglądałem jego popisy. Wspinałem się na konar, aby lepiej widzieć. Był niesamowity, potrafił przedryblować kilku rywali, położyć na murawie bramkarza i jeszcze przed linią bramkową poczekać, aż wszyscy się pozbierają, po czym strzelał do siatki. Miał przy tym szelmowski uśmiech na twarzy”.

Powołanie od Herbergera

W 1938 roku błysnął na mundialu we Francji strzelając aż 4 gole Brazylijczykom. Tamten mecz obserwował z trybun stadionu w Strasburgu selekcjoner reprezentacji Niemiec Sepp Herberger, którego drużyna też grała w turnieju (Niemcy jak Polacy odpadli wtedy w I rundzie). Potem powoła go do niemieckiej kadry. Właśnie, przychodzi wojna i piłkarze – szczególnie klubów na Górnym Śląsku – są w trudnej sytuacji. Ziemie te zostały przecież włączone do Niemiec, do III Rzeszy. Co tutaj robić? Grać czy nie? Jadą i pytają kapitana związkowego czyli ówczesnego selekcjonera słynnego Józefa Kałużę. Pada odpowiedź, żeby grać. Wilimowski razem z Wodarzem i Peterkiem zagra jeden mecz w barwach Bismarckhutte BC, który powstał w miejsce zdelegalizowanego polskiego Ruchu, po czym przenosi się do 1.FC Kattowitz.

Ówczesnemu szefowi NSDAP na katowicką rejencję Georgowi Joschke, a także byłemu prezesowi katowickiego klubu, marzyło się zbudowanie zespołu, który rządziłby w Rzeszy. Trafili tam nie tylko Wilimowski, którego Niemcy pisali nazwisko przez dwa „l”, ale też inni świetni reprezentanci Polski, Ewald Dytko, Erwin Nytz i Wilhelm Góra. Z tym ostatnim „Ezi” mógł trafić w 1937 r. do Racingu Paris, który chciał ich do siebie ściągnąć po udanym tournée zespołu polskiej ligi nad Sekwaną.

Wilimowski z Joschke nie potrafił się dogadać i w 1940 trafił do policyjnego klubu PSV Chemnitz, gdzie strzela na potęgę, trafiając do reprezentacji Saksonii, a potem Niemiec, gdzie powołał go Herberger. W 8 meczach w niemieckich barwach między czerwcem 1941 roku, a końcem 1942 zdobył 13 bramek. Zagrał w barwach niemieckiej jedenastki w meczu w Bytomiu przeciwko Rumunii 16 sierpnia 1942, który jego zespół wygrał 7:0, a sam zdobył jednego z goli. W Polsce – szczególnie po wojnie – został odsądzony od czci i wiary i traktowany jako zdrajca. Czy słusznie? Zmarł w 1997 roku w wieku 81 lat w Karlsruhe.

W sowieckich klubach

Na marginesie dodajmy, że kiedy Sowieci wkroczyli do Lwowa we wrześniu 1939 roku, to także tam miejscowi piłkarze musieli grać, gdzie im kazano. – Jak weszli do nas z tą swoja reorganizacją, to nie było wyboru i trzeba było grać, tam, gdzie kazali. Piszczewik był klubem z branży spożywczej, Spartak ze spółdzielczej, a Dynamo wiadomo, wojsko i milicja – opowiadał mi Stefan Żywotko na potrzeby książki „Ze Lwowa po mistrzostwo Afryki”.

W Spartaku znaleźli się polscy olimpijczycy: lekkoatleta Kazimierz Kucharski i szermierz Roman Kantor, a także piłkarze z Kazimierzem Górskim i późniejszym reprezentantem USA na IV MŚ w Brazylii Adamem Wolaninem z Pogoni Lwów na czele. Wojskowe Dynamo? Był tam reprezentant Polski, później świetny trener Michał Matyas czy sam Wacław Kuchar. Był też zamordowany potem przez Niemców Roman Grunberg. Warto o tym pamiętać w kontekście sytuacji Wilimowskiego i innych śląskich zawodników grających w trakcie wojny w niemieckich klubach, którzy potem – w komunistycznej Polsce – mieli takie problemy.

*Niniejszy tekst jest częścią projektu edukacyjnego IPN Katowice, którego autorem jest mgr Marek Łukasik pt. „Kresy Zachodnie. Nie tylko Korfanty”.

Myśleli, że nie żył…

Jest rok 1981. W Polsce, a raczej w PRL trwa karnawał „Solidarności”. Cenzura w komunistycznym kraju zelżała. Z Ernestem Wilimowskim kontaktuje się dwójka osób, które mają niesamowite zbiory na temat najlepszych polskich piłkarzy z tego starszego okresu, także przedwojennego. Andrzej Gowarzewski, szef i założyciel wydawnictwa GiA, z „Ezim” rozmawiał i spotykał się w Niemczech nieraz. To on zgromadził takie materiały i informacje, których nie ma nikt. Niejeden raz pytałem go u niego w domu w wydawnictwie, kiedy zacznie pisać książkę o „Ezim”. Miał tyle pracy, tyle projektów, wydał przecież sygnowanych swoim nazwiskiem grubo ponad sto piłkarskich publikacji, że odkładał wszystko na później. Zmarł niestety w listopadzie 2020 roku.

Z Wilimowskim kontaktował się też Teodor Wawoczny. Człowiek legenda Grunwaldu Ruda Śląska, ale nie tylko. On też zgromadził niesamowite archiwum na temat byłych kadrowiczów. Jego historia dotarcia do genialnego napastnika sama w sobie jest super ciekawa. Posłuchajcie…

– W tamtym czasie, a mówimy o 1981 roku, wszyscy u nas myśleli, że Ernest Wilimowski już nie żyje, a on mieszkał w Karlsruhe. Kiedy po otrzymaniu listu już od niego, napisanego śląską mową poinformowałem działaczy Ruchu, że żyje, to byli w szoku i nie chcieli uwierzyć w tą informację. To że doszedłem do Ernesta Wilimowskiego, to była zasługa Ewalda Cebuli, byłego reprezentanta Polski. Wskazał mi w Chorzowie kamienicę, w której mieszkali krewni Ernesta Wilimowskiego. Udałem się tam kilka razy, ale jego rodzina w tamtych czasach nie przyznawała się do jakiś związków z nim. Mieszkająca tam pani mówiła, że ona takiego pana nie zna… Mieszkała tam z synem w wieku trzydziestu kilku lat. Nie dawałem za wygraną. Skoro Ewald Cebula twierdzi, że to krewni, to udałem się tam drugi, trzeci i piąty raz. Dostawałem „kosza”, a potem zaczęto mnie straszyć milicją. Podnosili ton, że ich nachodzę. W końcu za jednym z razów pukam, otwiera mężczyzna i ku mojej konsternacji zaprasza do środka. Wszedłem, a on miał w kredensie przygotowaną karteczkę z adresem Wilimowskiego. Podał mi ją i powiedział: „Proszę tylko, żeby nikt się nie dowiedział, że to od nas ma pan wszystko” – opowiada prezes Wawoczny.

Co było dalej? Mający nie tylko futbolowe zacięcie wcześniej jako piłkarz, a potem trener, a wreszcie działacz Wawoczny, ale także żyłkę prawdziwego reportera i historyka, napisał do genialnego byłego reprezentanta Polski i Niemiec za żelazną kurtynę. List nie tylko dotarł, ale dostał też odpowiedź zwrotną!

– Nie tylko ja się zdziwiłem, ale wiele osób, którym wszystko pokazałem, że taki list dotarł w moje ręce. Najprawdopodobniej tak się stało, bo było to w 1981 roku. Jeśli ktoś wie o co chodzi, to ma wyjaśnienie, to zrozumie. Gdyby ten list nie doszedł, to dalej wszyscy by byli przekonani, że nie żyje, a tak przecież nie było – mówi Teodor Wawoczny.

Co było w liście? – Napisany jest on tak jak on mówił czy godoł czyli po ślonsku. Pozdrawiał swoich kolegów z boiska. Bardzo przyjaźnił się w Wodarzem. Ja po otrzymaniu tego listu udałem się do niego. To też cała historia. Jego żona powiedziała mi, żeby przyszedł o 15.00, jak jej mąż wraca z pracy. Tak zrobiłem. Powiedziałem mu o liście, o słowach skierowanych do niego przez Ernesta Wilimowskiego, na co Wodarz żachnął się i powiedział: „Nie opowiadaj takich bzdur, bo Ernest nie żyje!”. Z kimkolwiek wtedy nie rozmawiałem, to był przekonany, że on nie żyje. Każdy z tych byłych reprezentantów Polski, z którymi rozmawiałem wtedy, był zdziwiony, kiedy dowiadywali się, że jest inaczej. Czyli jak bardzo szczelnie wszystko było tak ustawione, że tutaj do nas nie dochodziły o nim żadne informacje. A może zresztą docierały, jak rodzina wiedziała, ale była przestraszona i bała się jakiś konsekwencji, bała się o wszystkim informować – mówi popularny i szanowany w futbolowych środowisku „Wawa”.

Na zdjęciu: Ernest Wilimowski w meczu z zespołem węgierskim wiosną 1938 roku. W środku Gerard Wodarz.

Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Z listu Wilimowskiego

„Bardzo się cieszę, że Pan o mnie pamięta i chce się dowiedzieć o moich przeżyciach. Również dziękuję dla tych, którzy mnie pozdrawiają i również pozdrawiam. Co do przyjazdu do Polski to jest sprawa taka, jeżeli przeszlecie mi zaproszenie od Polskiego Zwionsu Piłki Nożnej to mogę przyjechać na ten mecz pomiędzy Polską, a Niemcami [chodzi o spotkanie rozegrane na Stadionie Śląskim we wrześniu 1981 roku – przyp. red.].
Chciałbym od Pana się dowiedzieć czyby Pan mógłby mi podać pewne dane w języku polskim o piłce nożnej w Polsce. Równiesz adresy od Wodarza, Madejskiego, Dziwisza, Dytki, Nyca, Cebuli, Fontowicza, Albańskiego, Cyganka. (…) Dziękuję Panu Uprzejmie. Pozdrawiam wszystkich Sportowców z całej Polski z całego serca. Czekam na szybką odpowiedź”. Ernest Wilimowski.

Czy tak pisze zdrajca, kolaborant, który odwrócił się od Polski?

Strzeleckie rekordy Wilimowskiego

W oficjalnych zestawieniach RSSSF czyli międzynarodowej organizacji zajmującej się sporządzaniem i opracowywaniem statystyk dotyczących piłki nożnej, Ernest Wilimowski zajmuje eksponowane miejsca.

W zestawieniu RSSSF „Best Goalscorers All-Time (Official Matches) jest na 16 miejscu z 683 bramkami zdobytymi w latach 1932-57. Osiemnasty w tym zestawieniu jest Lewandowski, a 20 słynny Eusebio, król strzelców MŚ 1966. Kilka pozycji przed Wilimowskim na 11 miejscu król futbolu Pele z 778 golami.
Licząc wszystkie mecze, to RSSSF zalicza mu aż 1077 bramek w 688 meczach. Jest 14 na tej liście, którą otwiera były reprezentant Węgier Lajos Tichy z niesamowitą liczbą 1912 goli. Drugi jest słynny Josef Bican z 1813 bramkami. W tej czołowej 20 nie ma nikogo, kto by miał tyle bramek w takiej niewielkiej liczbie gier, jak „Ezi”.
W jednym zestawieniu RSSSF Ernest Wilimowski jest na 1 miejscu, a chodzi o kategorię „one season – offical matches”. W rozgrywkach 1940/41 dla policyjnego PSV Chemnitz strzelił 107 goli w ledwie 45 grach (https://www.rsssf.org/players/prolific.html#overview)! Piąty w tym zestawieniu jest mistrz świata Lionel Messi z 91 bramkami w 69 grach w 2012 roku. Szósty Gerd Mueller z 85 bramkami, a poza pierwszą „10” inny mistrz świata Pele, 75 trafień w 53 grach w 1958 roku w barwach Santosu.
W ekstraklasie Ernest Wilimowski ma 117 goli w 87 grach, co daje średnią 1,24 na mecz – jedyny taki zawodnik w „Klubie Stu” z taką skutecznością.

Ciekawostki z życia „Eziego”

Ta barwna postać, do dziś jest swego rodzaju enigmą. [Andrzej Gowarzewski], który miał z nim kontakt i rozmawiał nie raz tak o nim mówił. – Wszystko co ludzie wiedzą o nim nie jest prawdą. Z prostej przyczyny, Niemcy o nim nie pisali i nie piszą, bo to był „Wasserdeutsch”. Polacy z kolei nie pisali, bo był nieformalny szlaban. A on, z różnych osobistych powodów, opowiedział po latach rodzinie to, co chciał powiedzieć. W jego biografii, która ukazała się w Niemczech, każdy akapit jest dyskusyjny – tutaj pan Andrzej. Tutaj kilka ciekawostek z życia Wilimowskiego.

Miał mieć 6 palców w prawej stopie, anomalia genetyczna, ponoć przynosiło mu to szczęście.
Ożenił się dwa razy, po raz pierwszy z chorzowianką Elżbietą Ławnik, na początku września 1939, a potem z Klarą Mehne, córką restauratora z Offenburga. Miał 4 dzieci, trójkę córek i syna.
Grał nie tylko w reprezentacji Polski, a potem Niemiec, ale w okresie międzywojennym także w reprezentacji Śląska. W biało-czerwonych barwach w 22 meczach strzelił 21 goli, w tym cztery Brazylijczykom na MŚ 1938 czy trzy wicemistrzom świata Węgrom w ostatnim meczu przed wybuchem wojny w niedzielę 27 sierpnia 1939, który Polska wygrała 4:2. W koszulce niemieckiej reprezentacji w 8 grach zdobył 13 bramek, a w reprezentacji Śląska 7 w sześciu. Kolega z boiska Fritz Walter powie o „Ezim”. – To chyba jedyny piłkarz na świecie, który zdobywał więcej bramek, niż miał szans – powiedział kapitan zespołu mistrzowskiego na mundialu w 1954.
Jego grobem w Karlsruhe opiekują się m.in. kibice Ruchu Chorzów.
Kilkanaście lat temu Ruch Autonomii Śląska wystosował apel o nazwanie stadionu Ruchu jego imieniem.
Grał w hokeja w Pogoni Zabrze, a w tenisa stołowego za pieniądze i… wygrywał solidne stawki.
Przed wojną na stokach Beskidów miał szusować razem z Karolem Wojtyłą, razem byli ponoć nawet na pasterce w Nowym Targu.